Os Cruceiros
No concello, e de acordo co “Catálogo de cruceiros da Terra Chá: cruceiros de Castro de Rei e Outeiro de Rei” escrito por Fernando Arribas Arias e Xosé Manuel Blanco Prado, contabilízanse ata 21 cruceiros, todos eles realizados en granito. A profusión destes monumentos, de gran valor etnográfico e artístico, quizais se explique pola abundancia deste material na Terra Chá e en Outeiro de Rei en particular.
A maioría dos cruceiros amosan figuras escultóricas nalgunha parte dos mesmos (no fuste, no capitel ou na cruz). Entre os elementos representados destaca a decoración xeométrica e os instrumentos da paixón nos dous primeiros, mentres que na cruz as figuras que máis se repiten son: Cristo crucificado, a figura dunha Piedade ou a Dolorosa sobre peaña. En canto a súa localización, atopámolos, ben nos adros das igrexas coa función de santificar os lugares, ben nas encrucilladas de camiños co fin de cristianizar uns puntos considerados maléficos na mentalidade popular, ou ben ao carón dun viario (camiño, pista, estrada…) para indicar a separación de límites parroquiais ou dar a coñecer divisións de alturas.
Cruceiro de Bullas
Sito no interior dunha finca particular ao carón da estrada a Castro de Ribeiras de Lea, no lugar de Bullas (parroquia de Arcos). En bo estado de conservación, foi construído no ano 1883 segundo a inscrición que presenta na base.
Cruceiro da Igrexa
Emprazado nun cruzamento de estradas da parroquia de Arcos. Descoñecemos a data da súa construción pero si sabemos o nome do seu autor: “Joseph Lop Arias” grazas á inscrición que aparece na súa base.
Cruceiro de Sta. Comba
Atópase no lugar de Santa Comba (Aspai). De propiedade particular foi mandado construír polo cura de Distriz (Vilalba) no ano 1897, segundo reza a inscrición da súa base, na que tamén queda reflectido como o bispo de Lugo concedeu indulxencias aos fregueses que rezaran diante deste cruceiro.
Cruceiro de Caboi
Sito nun cruzamento de camiños preto da igrexa parroquial. Non presenta ningunha inscrición, pero si elementos decorativos típicos dos cruceiros deste concello como por exemplo, o Cristo crucificado e a Dolorosa sobre peaña no anverso e reverso da cruz, respectivamente.
Cruceiro do Cemiterio
Emprazado no cemiterio parroquial de Candai, esta cruz dos caídos establece división de opinións entre os que pensan que podería ser considerada máis un panteón funerario que un cruceiro no sentido puro do termo, e os que avogan por introducilo neste índice.
Cruceiro de Meidonín
Sito nun cruzamento de camiños no lugar de Meidonín (parroquia de Cela) é de propiedade particular. Presenta dúas inscricións: unha na base na que se le “San Roque”, debaixo da representación escultórica do mesmo Santo e dun devoto. E outra no fuste, onde aparece a data do cruceiro: 1885.
Cruceiro de Quintián
Atópase ao carón dunha pista preto do cemiterio parroquial de Cela. De propiedade pública, ata hai máis de corenta anos os nenos e as nenas que morrían sen bautizar eran enterrados xunto ao mesmo.
Cruz da Reboreda
Sita enriba dunha pena, a carón dun camiño no lugar de Reboreda (Francos). Carece de calquera elemento decorativo e só na parte inferior da cruz hai unha inscrición ilexible cunha data que podería ser 1838 ou 1858.
Cruceiro do Campo Da Feira
Atópase no camiño cara a Penas de Rodas na parroquia de Gaioso (Santiago). De propiedade pública foi construído por canteiros da parroquia vilalbesa de Román no ano 1900, de acordo á inscrición que presenta no fuste.
Cruceiro da Lama
Coñecido tamén como Cruz de Chousa está emprazado nun cruzamento de camiños entre os lugares de Lama e Longarela (Gaioso, Santiago).
En bo estado de conservación, destaca a presenza dun Cristo de metal na cruz.
Cruz de Guillar
Situado nun cruzamento de camiños da parroquia de Guillar. Esta cruz, que data do ano 1896, sinalaba o camiño da igrexa.
Cruceiro de San Martiño
Sito na parroquia de Guillar, ao carón da pista que leva á igrexa. Presenta no capitel a data da súa construción, 1840, aínda que no ano 1988 foi reconstruído polo canteiro Juan Abad Calvo.
Cruceiro da Igrexa
Atópase no interior da igrexa de Martul, fíxose hai máis de trinta anos polo canteiro de Lugo Manuel Baamonde coa colaboración de moitos fregueses.
Cruceiro de Matela
Sito nun cruzamento de camiños do lugar e parroquia de Matela, presenta un regular estado de conservación. Hai uns setenta anos os pequenos sen bautizar eran enterrados ao carón deste cruceiro.
Cruceiro de Gondai
De propiedade particular está situado nunha carballeira a carón do Pazo de Gondai (Parada). Unha Piedade e a figura de Cristo coroan este monumento.
Cruceiro de San Paio
Asentado nunha propiedade particular ao carón da capela de San Paio (Parada). Ausencia de elementos decorativos no monumento.
Cruceiro de San Marcos
Sito nun cruzamento de camiños, foi límite entre os concellos de Castro de Rei e Outeiro de Rei. Foi construído no ano 1816 por “Julio Pez”, de acordo a inscrición que presenta no fuste, sendo restaurado en 1989 por Darío Rozas.
Cruceiro de Bravos
Atópase nun cruzamento de camiños no lugar de Bravos (Vicinte). De propiedade pública, atópase nun bo estado de conservación.
Cruceiro de Vicinte
Sito nun cruzamento de camiños ao carón da estrada de Lugo a Friol. Presenta unha placa de mármore no seu fuste na que se le: “Recuerdo del Ilmo. Sr/D. Jose Ferreiro/ Gayoso/ Canonigo de la Sta. Iglesia / Catedral B. de Lugo”.
Cruceiro de Vilela Grande
Sito no adro da igrexa parroquial de Vilela, foi construído polo escultor Mallo no ano 1982. En bo estado de conservación.
Cruceiro de Vilela Pequena
A tópase enriba dun valado e á beira dun camiño no lugar de Vilela Pequena (Vilela). Presenta unha inscrición en placa de mármore na que se le: “Rogad a Dios por /D. Manuel Gallego/ Muerto en este sitio/ el 31 de Marzo de 1945/ a los 42 años/ Tu esposa hijos y Vecinos/ no te olvidan/”.
Para completar este índice de cruceiros mencionar tamén a CRUZ DE SAA (parroquia de San Lourenzo), a CRUZ DE XUEUS e a chamada CRUZ DA MISIÓN, en madeira antiga, situada ao carón dun vello carballo, parece ser a lembranza do asentamento nestas paraxes de misioneiros (estas últimas atópanse na parroquia de Gaioso).